योग ग्रंथ पाठ  4. 13/03/2024.  ध्वनी फीत . 

द्वैत / अद्वैत . 

द्वैत/अद्वैत या मध्ये मुलभूत प्रश्न एकच आहे. तो असा की ‘हे जग एका गोष्टी पासून बनले आहे कि दोन ?

’दागिने अनेक, सोने एक., मडकी अनेक माती एक,  पाने/फांद्या अनेक वृक्ष एक. 

शरीरे अनेक, आत्मा एक.  

वेदांत दर्शन किंवा उत्तरमीमांसा :- 

हे दर्शन हिंदूंच्या षड्दर्शनांपैकी सर्वात प्रसिद्ध, प्रमुख व जवळजवळ सर्वमान्य असे दर्शन आहे. याच्यानुसार ईश्वर

आणि सृष्टी या दोन वेगवेगळ्या वस्तू नसून, म्हणजे त्या दोघांत ‘द्वैत’ नसून ‘अद्वैत’ आहे. म्हणजे संपूर्ण सृष्टी व 

त्यातील सर्व सजीव ईश्वरमय आहेत. आत्मा व परमात्मा एकच आहेत,

त्रिगुण विचार चिंतन :

भगवद्गीतेत तीन गुण अध्यात्माच्या संदर्भात मांडले आहेत. या संकल्पनेचा पायाभूत विचार केला तर गुण म्हणजे काय, त्यांचा कशासाठी व कसा उपयोग करून घ्यावयाचा व ते समजून का घ्यायचे हे कळेल. या गुणांचा प्रभाव काय आहे, ते कसे बंधनात घालतात व त्यातून मोकळे होण्यास काय करायला हवे; मोकळे होण्याची तरी काय आवश्यकता आहे या सर्व गोष्टींचा काही विचार या पाठात  केला आहे. 

आपल्यात (माणसामध्ये) हे तीनही गुण असतात, मिश्र पद्धतीने ते आपल्या वर्तनातून वेळोवेळी व्यक्त होतात. पूर्ण सत्य, पूर्ण पराक्रमी आणि पूर्ण आळशी असा कोणी नाही. सत्व-रज-तम या गुणांचे मिश्रण म्हणजे आपण असतो. 

या मिश्रणात  बदल करण्यास माणसाला क्रियमाण स्वातंत्र्य व विवेक दिलेला आहे. त्याचा वापर करून कोणते गुण खाली ठेवून कोणते वर ठेवावे हे सारे माणूस ठरवू शकतो. 

संतसुद्धा सामान्य माणूस म्हणून जन्माला येतात. ते जन्माला येताना संत म्हणून येत नाहीत;  तर कष्टाने, प्रयत्नाने व साधनेने ते संतपदाला पोहोचतात. त्यांनी स्वतःला घडवून घेतले असते. त्यामुळे त्यांचा आदर्श पुढे ठेवून ते वागतात तसे वागणे हे साधनच आहे.

प्रारब्ध

संचित, प्रारब्ध व क्रियमाण या त्रिगुणांना  आपल्या स्वाधीन करणे हा साधनेचा भाग आहे. मुळात आपल्याला विशिष्ठ पद्धतीचे गुण मिश्रण जन्मतः कसे मिळते ,  हे समजण्यासाठी “प्रारब्ध” हि संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे. 

यावरील काही चिंतन आपण या पाठात ऐकू शकाल. 

विजय रा. जोशी.