गीता अध्याय 18, भाग १, ध्वनी - फीत.

गीता मंदीर

वेद रत्नांच्या डोंगरावर उपनिषदांच्या पठारातून उत्तम रत्ने काढून शिल्पज्ञ व्यासांनी हे गीता-रत्न-मंदीर तयार केले आहे. १८ वा अध्याय या गीता-मंदिराचा कळस आहे. हा अध्याय म्हणजे जणू काही एकाध्यायी गीता आहे. १८ अध्याय व ७०० श्लोक मिळून एकच सिद्धांत गीतेने सांगितला आहे. तो म्हणजे जीवाच्या मागचे संसार दुःख जाण्यास जे कर्म करायचे ते समजण्यास “ज्ञान” हाच एक उपाय आहे. हे ज्ञान गीता देते. हा अठरावा अध्याय नाही, तर हि एकाध्यायी गीताचं आहे. 

अध्याय श्लोक-संगती. 

श्लोक १ ते १७. त्याग मीमांसा – ज्या पुरुषाच्या हृदयात “मी कर्ता आहे” ही भावना नाही, तो सर्व लोकाना मारूनही कोणाला मारत नाही. आणि मारण्याच्या कर्माचा दोष (बंधन) त्याला लागत नाही.

श्लोक १८ ते ४० (अध्यायाचा पूर्वार्ध). – सत्वभावाने रज-तम कर्म दूर करा (कर्मत्याग} आणि फळ त्यागाने सत्व शुद्ध करा. (फलत्याग)

श्लोक ४१ ते ५६. उजळणी – आत्ता पर्येंत जी साधना सांगितली ती अध्यायाच्या उत्तरार्धात भगवान पुन्हा सांगतात.

श्लोक ५७ ते ६३ (६६) –भगवान सांगतात की मी जे  काही सांगितले त्यावर स्वतंत्र बुद्धीने विचार कर. मग जे योग्य वाटेल ते कर. नंतर सांगतात – आपल्या स्वतंत्र बुद्धीने मला शरण ये. (१८८/६६). 

(पुढील श्लोक – फलश्रुती)

नित्य/नैमत्तिक कर्मे अवश्य केली पाहिजेत, पण फळ घेऊ नये. काम्य कर्मे (मनात वासना ठेऊन केलेली कर्मे) चुकून सुध्दा करू नयेत. कर्मे तर करावीच लागतात. कर्मदोष योग्य कर्मानेच दूर होऊ शकतो.

तामसी त्याग –   शैथिल्य, आळशी पणामुळे विहित, कर्तव्य कर्माचा त्याग.

राजस त्याग – देहास कष्ट होऊ लागले म्हणून केलेला कर्म त्याग.

सात्विक त्याग – विहित कर्मे यथायोग्य करून, कर्तुत्व-मद व  फालास्वादाचा त्याग.

सुटकेचा एकमेव उपाय – कर्म करून कर्म-बंधनातून जे मुक्त झाले त्या पुरुषांची रहाणी (शिकवण) डोळ्यासमोर ठेऊन त्याचा निरंतर विचार व त्याप्रमाणे स्वतःचे वर्तन. (उपासनेला दृढ चालवावे, भूदेव संतांसी सदा नमावे .कोणत्या कर्माचा त्याग करावयाचा आणि कोणत्या कर्मफलांचा त्याग करायचा हे नीट कळले पाहिजे. (ते या अध्यायात समजावून सांगितले आहे). 

यात एक नक्की आहे की , नित्य - नैमित्तिक कर्माचा कोणीही त्याग करू नये (स्वधर्म, स्वकर्तव्य वगैरे?). पण ती दक्षता पूर्वक, म्हणजे सावधपणे कर्तृत्व मद आणि फलास्वाद टाकून करावी. (१८/११०-१७७ , श्लोक १ ते ६)). 

पुढील भाग ऑडिओ मध्ये ऐकावा. 

विजय रा. जोशी.

गीता अध्याय 18, भाग १, ध्वनी - फीत.